مدیریت فکر و شناخت در حوزه اخلاق براساس آیات و روایات

با تأمل در نظام تربیتی اسلام درمی یابیم که هدف نهایی این مکتب تربیت انسان های کامل و سعادتمند است که رکن اساسی آن اخلاق می باشد. آموزه های دینی نشان می دهند که تفکر و شناخت از مهم ترین راه کارها برای نیل به اخلاق پسندیده و دوری از رذائل است. لذا در کلام خداوند و به تبع آن معصومان (علیهم السلام) بر شناخت فرد از یک سلسله معرفت های بنیادی در مقام اصلاح و مدیریت اخلاق تأکید جدی شده است. بررسی گزاره های قرآنی و روایی مرتبط با این موضوع حکایت از آن دارد که شش دسته شناخت در اصلاح و مدیریت اخلاق مهمند. این شناخت ها عبارتند از: شناخت انسان از خود و ویژگی هایی که خداوند در اختیار او قرار داده است و نیز ویژگی هایی که به صورت اکتسابی به آن دست می یابد. شناخت کرامت انسان سبب دوری از گناهان و پیروی از امیال نامشروع، ناچیز دانستن دنیا و صبر در برابر مشکلات می شود. نیز خویشتن شناسی از جنب? پستی آغاز و انجام سبب می شود تا انسان از خود بزرگ بینی و تکبر دوری کند. شناخت دیگر، شناخت دنیا است. شناخت واقع بینانه نسبت به دنیا سبب می شود تا انسان با توجه به فنا پذیری دنیا از اندوه، حرص و طمع بپرهیزد و با توجه به سختی های دنیا از جزع دوری کند. توجه به زودگذر بودن دنیا نیز سبب زهدورزی می گردد. همچنین توجه به این که زندگی دنیا، زندگی در لحظه حال است، نه در گذشته و نه در آینده سبب می شود تا انسان فقط رنج و نگرانی لحظه ای را که در آن قرار دارد تحمل کند و صبور باشد. همچنین شناخت ناپایداری و عدم بقای دنیا سبب دوری از آرزوی طولانی، تکبر و تفاخر می گردد. شناخت مرگ به عنوان واقعیتی دیگر از هستی، سبب دوری از آرزوی طولانی، اندوه دنیا و کاهش ترس و اضطراب به گاه مرگ می شود. شناخت آخرت نیز به عنوان سرایی پایدار سبب زهدورزی در دنیا، پرهیز از حرص، عجب و دوری از گناهان می شود. همچنین شناخت خدا از جنبه های گوناگون موجب برخی تأثیرات اخلاقی دیگر می شود. شناخت رازقیت خداوند سبب دوری از ترس از فقر، غم و اندوه، گناه، حرص، طمع و بخل می گردد. همچنین شناخت و یقین به قدرت و توانایی او بر انجام هر کاری سبب دوری از خشم و حزن می شود. شناخت عظمت و بزرگی خداوند نیز سبب دوری از تکبر و ایجاد خشیت می گردد توجه به علم خداوند سبب رهایی انسان از ترس و اضطراب، دوری از زشتی ها و حیاورزی می شود. نیز یقین به لطف و رحمت او سبب دوری از غم، اندوه و یأس و نا امیدی می-شود. شناخت دیگری که در متون دینی به کرات به آن اشاره شده است، شناخت پیامد برخی خلق ها و اعمال است. این شناخت خود به دو دسته شناخت پیامد نیک اعمال و پیامد منفی اعمال تقسیم می شوند. در ذیل شناخت پیامد نیک اعمال مواردی چون آسایش و راحتی دل، برتری و بلندی رتبه، عنایت ویژه خداوند در روز قیامت، ایجاد محبت، برطرف شدن کینه، پاداش و اجر الهی، پیروزی و موفقیت قرار دارد و در ذیل شناخت پیامد منفی اعمال مواردی چون از بین رفتن ایمان، ایجاد ناراحتی و غم، عذاب اخروی و دنیوی، پستی و ذلت، ندامت، کینه و احباط عمل قرار دارد. کلید واژه ها: اخلاق، شناخت، تفکر، خودشناسی، خداشناسی، دنیا و آخرت شناسی، پیامد شناسی.